زخم معده یا اولسر پپتیک (peptic ulcer disease) به معنی نوعی آسیب خوشخیم به مخاط و زیرمخاط دستگاه گوارش میباشد. معمولاً بین ترشح اسید معده و این آسیب ارتباط وجود دارد ولی امروزه عامل اصلی این زخمها را وجود و تکثیر باکتری هلیکوباکتر پیلوری میدانند که از راههای مختلفی از جمله آسیب به لایه محافظ مخاط معده موجب ایجاد زخم معده میشود؛ از اینرو درمان اصلی یک درمان آنتی بیوتیکی است. احتمال شیوع این بیماری ۶ تا ۱۵ درصد است.
بسته به محل آسیب مخاطی ما زخم معده یا دوازدهه را داریم. زخم معده اغلب همراه با زخم دوازدهه است و در مردان سیگاری، میانسال یا مسن، با گروه خونی O و پراسترس بیشتر دیده میشود. زخمهای معده با سرعت کمتری از زخم اثنی عشر التیام مییابند، بیشتر احتمال بدخیمی دارند و اغلب همراه با التهاب معده (گاستریت) هستند.
علایم بیماری درد ناحیه فوقانی شکم (اپی گاستر) و سوزش سردل، سوء هاضمه و وجود خون در مدفوع میباشد. معمولاً درد مدت کوتاهی پس از مصرف غذا یا در زمان گرسنگی ایجاد میشود. عکس رادیوگرافی پس از بلع باریم و آندوسکوپی در تشخیص ممکن است مفید باشد. اکثر زخمها کوچک هستند (با قطر کمتر از ۲ سانتیمتر). پراکندگی زخمهای پپتیک معده معمولاً در آنتر (ابتدای معده) است.
آسیب دیدن مخاط دلایل متعددی دارد که از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
عفونی شدن توسط باکتری هلیکوباکتر پیلوری (اچ. پیلوری)
مصرف مداوم مسکنهای غیراستروئیدی ضدالتهاب (NSAIDs)
انواع زخمهای گوارشی
زخمهای گوارشی در بخشهای مختلفی از مجرای معده ـ رودهای ایجاد میشود و به انواع زیر تقسیم بندی میشود:
زخم مری
در امتداد لوله منتقل کننده غذا از دهان به معده
زخم معده
زخم دوازدهه در بخش ابتدایی روده کوچک و محل خروج غذا از معده به روده کوچک
علتها و دلایل هیلکوباکتر پیلوری
شایعترین دلیل زخمهای گوارشی عفونی شدن معده توسط باکتریای به نام هلیکوباکتر پیلوری است. این باکتری در معده بسیاری از افراد وجود دارد، اما معمولاً عفونت حاصل از آن مشکلساز نیست. از هر ۱۰ بیمار مبتلا به زخم دوازدهه و زخم معده به ترتیب ۹ و ۸ نفر به دلیل این نوع عفونت باکتریایی دچار زخم دستگاه گوارش شدهاند. زخم به این دلیل ایجاد میشود که عفونت به روشهای زیر به پوشش مجرای معده ـ رودهای آسیب میزند:
ایجاد التهاب
تداخل در تولید اسید: هلیکوباکتر پیلوری گاهی سازو کار توقف تولید اسید را مختل میکند و به این ترتیب میزان اسید معده بالاتر از حد طبیعی میشود.
مصرف داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب
دومین دلیل رایج ایجاد زخمهای گوارشی مصرف مکرر یا طولانی مدت داروهای غیراستروئیدی ضدالتهاب است. از هر ده مورد زخم معده و زخم دوازدهه به ترتیب دو و یک مورد به دلیل افراط در مصرف مسکنهایی چون آسپرین، ایبوپروفن یا دیکلوفناک ایجاد میشود. البته اکثر افراد با مصرف این داروها با مشکلی مواجه نمیشوند، اما مصرف مداوم آنها بدون شک دردسرساز خواهد بود.
عاملهای خطر
عاملهای خطر دیگری که احتمال زخم شدن معده را افزایش میدهد عبارت است از:
- سیگار کشیدن و استعمال دخانیات
- سابقه ابتلا اعضا خانواده به زخم معده
- بالا رفتن سن
- علائم زخم معده
- رایج ترین علامت زخم معده، درد سوزشی که از جناغ سینه تا بالای ناف می تواند احساس شود. این درد به علت تماس اسید معده با منطقه آسیب، ایجاد می شود. این درد از یک ساعت بعد از غذا خوردن شروع می شود و تا ساعت ها ادامه پیدا کند همچنین شب ها شعله ور شده و می تواند فرد را از خواب بیدار کند.
این درد در زمان خالی بودن معده بدتر می شود لذا باید از گرسنگی اجتناب کرد. زخم معده می تواند برای مدتی فروکش کند ولی بعد از چند هفته علائم بیماری برمی گردد لذا حتما باید برای درمان به پزشک مراجعه کرد. در موارد کمتر، علائم و نشانه های دیگری هم در زخم معده دیده می شود:
- بالا آوردن خون، که با رنگ قرمز یا سیاه مشخص می شود.
- وجود خون تیره رنگ در مدفوع یا قیری شدن مدفوع
- حالت تهوع یا استفراغ
- کاهش وزن بدون دلیل
- تغییر اشتها که فرد باید هر چه سریع تر به پزشک مراجعه کند. البته باید دقت داشت که هر دردی زخم معده نیست. مهم ترین بیماری که علائم مشابه زخم معده دارد حمله قلبی است لذا از خود درمانی جدا بپرهیزید.
پزشک برای تشخیص زخم معده از آندوسکوپی استفاده می کند. در روش آندوسکوپی، پزشک توسط لوله باریکی که از دهان وارد معده شما می کند و سر آن نور است، داخل معده را می بیند و ممکن است از لایه داخلی معده، نمونه برداری کند (یعنی تکه ای بردارد) تا وجود هلیکوباکترپیلوری را بررسی کند. آزمایش خون و آزمایش تنفس نیز برای تشخیص هلیکوباکترپیلوری به کار می روند.
معمولا در افراد جوان اگر علامت هایی مانند کاهش وزن، کم خونی، استفراغ و احساس گیر کردن غذا وجود نداشته باشد و فقط درد معده داشته باشند، باید از آنها آزمایش خون و تست تنفسی برای میکروب هلیکوباکتر گرفته شود و درصورت اثبات آن، درمان شوند. ولی در افرادی که بالای 40سال دارند یا دچار کم خونی، تهوع و استفراغ هستند یا احساس گیر کردن غذا دارند حتماً باید آندوسکوپی انجام شود چون سرطان معده در کشور ما شایع است.
درمان زخم معده
اگر مبتلا به باکتری هلیکوباکتر پیلوری باشید حتما باید درمان آنتی بیوتیکی چند دارویی برای مدت دو ماه استفاده کنید. همچنین داروهای کاهش دهنده اسید معده مانند رانیتیدین، فاموتیدین، امپرازول وبه کاهش درد معده کمک می کند. اگر زخم معده خونریزی شدید داشته باشد، ممکن است آندوسکوپی برای سوزاندن زخم و کاهش خونریزی لازم باشد. اگر خونریزی با آندوسکوپی کنترل نشود یا سوراخ شدگی زخم رخ دهد، آنگاه جراحی مورد نیاز خواهد بود.
زخم اثنی عشر؛ شایعتر از زخم معده
وقتی صحبت از زخم میشود اغلب افراد به یاد زخم معده میافتند در حالی كه شیوع زخم اثنی عشر یا دوازدهه (قسمت ابتدایی روده باریك) از زخم معده خیلی بیشتر است. حتی بعضیها زخم اثنی عشر را همان زخم معده تلقی میكنند اما اینطور نیست. زخم اثنی عشر در آقایان شیوع بیشتری از خانمها دارد و معمولا از لحاظ سنی 10 تا 20 سال زودتر از زخم معده ایجاد میشود. همچنین در افراد با گروه خونی O بیشتر دیده میشود.
زخم معده چه زمانی سرطان می شود؟
علامت آن هم معمولا دردی است كه در زمان گرسنگی در ناحیه معده ایجاد میشود؛ برای مثال ممكن است فرد هنگام نیمه شب به دلیل سوزش و درد معده از خواب بیدار شود و با خوردن یك فنجان شیر یا یك تكه نان دردش ساكت شود همچنین این زخم معمولا بعد از غذا خوردن علائمی مثل درد، سوزش و ترش كردن ایجاد میكند. زخم معده هم گاهی با عوارضی چون خونریزی یا سوراخ شدن خود را نشان میدهد.
مسكنها به معده آسیب میزنند!
امروزه به دلیل زیادهروی در مصرف مسكنها ازجمله دیكلوفناك، بروفن، ایندوسیت، آسپرین و. . . شیوع زخم معده رو به افزایش گذاشته است. از طرف دیگر هر چه سن بالاتر باشد عوارض ناشی از مسكنها در بدن بیشتر میشود. موضوع به این قرار است كه در جدار معده یك سد مخاطی یا لایهای ژلاتینی از بیكربنات وجود دارد. به همین دلیل «Ph» آن قلیایی است و میتواند از نفوذ اسید جلوگیری كند. داروهای مسكن سنتز پروستاگلاندین را مهار میكنند. پروستاگلاندین از لایه ژلاتینی معده محافظت میكند و خونرسانی و ترمیم سلولها را افزایش میدهد.
